Rozwój szczeniąt Ewa Adamkiewicz

Dla każdego hodowcy narodziny szczeniąt to ważne wydarzenie. Czas, który upływa od narodzin aż do momentu wydania zwierząt przyszłym właścicielem, jest okresem bardzo szybkiego rozwoju fizycznego i psychicznego młodego pieska. W ciągu 7 – 8 tygodni z malutkich, zupełnie niesamodzielnych istot zmieniają się w kilkukrotnie większe, cięższe, zdecydowanie bardziej aktywne. Szybko zaczynają dojrzewać i wkrótce zachowują się jak niesforne nastolatki... W jaki sposób ten rozwój przebiega? Co się dzieje ze szczeniakami od chwili narodzin, do momentu osiągnięcia przez nie dojrzałości płciowej? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule.

Faza neonatalna (0 – 12 dni)

Po 59 – 65 dniach ciąży suka rodzi przeciętnie od dwóch do kilkunastu szczeniąt. Noworodki są ślepe, głuche i w pełni zależne od pomocy otoczenia. Ich zachowanie jest ukierunkowane na ssanie mleka, ogrzanie ciała oraz uzyskanie zainteresowania matki. Są w stanie samodzielnie poruszać się jedynie pełzając na krótki dystans. Pierwsze dni życia szczeniąt nazywane są fazą neonatalną, czyli okresem poporodowym. To czas, gdy wiele funkcji życiowych organizmu podlega burzliwemu rozwojowi, który nie został zakończony w ciągu stosunkowo krótkiego okresu ciąży. Około 30% czasu szczenięta przeznaczają na pobieranie pokarmu, jednak większość wykorzystywana jest na sen. Gdy są głodne lub jest im zimno, wydają odgłosy popiskiwania. Przez kilka pierwszych dni życia matka stymuluje oddawanie kału i moczu u noworodków poprzez lizanie ich okolic anogenitalnych. Przez ten okres suka najczęściej zjada odchody szczeniąt. W pierwszym tygodniu życia organizmy szczeniąt nie mają zdolności do samodzielnej termoregulacji, komfort cieplny wynosi około 32 stopni Celsjusza. W drugim tygodniu po porodzie obniża się on do 28 – 30 stopni Celsjusza. Zaobserwowano, że wiele suk przestaje karmić szczenię, którego temperatura obniży się poniżej pewnego krytycznego punktu. Wielu hodowców używa w tym okresie lamp, tzw. „kwok”, które nagrzewają kojec porodowy. Pomimo bardzo szybkiego wzrostu szczeniąt w omawianym okresie, zachowanie noworodków zmienia się w niewielkim stopniu. Zaobserwowano jednakże, iż częste dotykanie maluchów i branie ich na ręce stymuluje rozwój układu nerwowego, wzrost i zdolności lokomotoryczne oraz wpływa na rozwój organów zmysłów. Co więcej, kontakt z człowiekiem w okresie do 5 tygodnia życia szczeniąt sprawia, iż stają się one bardziej ufne, chętniej interesują się otoczeniem, odznaczają się większą dominacją socjalną. Dotyk człowieka w tym okresie zwiększa również odporność na stres, zdolność uczenia się oraz stabilność emocjonalną. W okresie neonatalnym najlepiej rozwiniętymi zmysłami są węch i dotyk.

Kilka słów o węchu...,

Węch jest najważniejszym zmysłem psów. Ludziom niestety bardzo trudno jest zrozumieć złożoność świata zapachów, ponieważ należymy do zwierząt mikrosomatycznych (o słabym węchu). Nasz nabłonek węchowy ma powierzchnię jedynie około 5 cm2, podczas gdy u jamnika jest to 75cm2 a u owczarka niemieckiego 150 cm2. Dodatkowo psy posiadają również narząd lemieszowo – nosowy, który wyłapuje molekuły zapachowe. Jest on pokryty małymi rzęskami przyciągającymi cząsteczki zapachowe. To sprawia, że w porównaniu do psów ludzie nie czują praktycznie żadnych zapachów! Nasi pupile poznają świat przede wszystkim przy pomocy nosa, który dostarcza im informacji na temat otaczającego świata. Wszystkie psowate są w stanie komunikować się między sobą za pomocą pozostawionych śladów zapachowych, np. zapachu moczu czy kału. Potrafią wyczuć subtelne zmiany w zapachu człowieka spowodowane zaniepokojeniem czy też strachem. Psy tropiące odnajdują ludzi oraz wszelkie przedmioty, których zapachu zostały wcześniej nauczone (broni, materiałów wybuchowych, narkotyków, leków itp.) kierując się śladem niemożliwym do wyczucia przez człowieka. Co więcej, psy szkolone w odpowiedni sposób są w stanie wyczuć również molekuły wskazujące na chorobę (na przykład cukrzycę, nowotwory, epilepsję). Dlatego też pies, nawet pozbawiony innych zmysłów, jest w stanie dzięki węchowi funkcjonować w otaczającym go świecie.,

Faza przejściowa (12 – 21 dni)

Okres przejściowy w rozwoju szczeniąt to czas, w którym następuje bardzo intensywny rozwój zdolności percepcyjnych. Rozpoczyna się od otwarcia oczu około 12 – 14 dnia i kończy otwarciem przewodów słuchowych około tygodnia później. Pełną sprawność wzroku szczenięta uzyskują jednak dopiero około 40 – 50 dnia życia. Co ciekawe, istnieją różnice międzyrasowe dotyczące czasu otwierania się oczu i uszu. Przykładowo, w 14 dniu życia tylko 11% foksterierów i niemal 100% cocker spanieli już widzi. Odwrotnie jest natomiast z pojawieniem się reakcji na bodźce słuchowe. Podczas gdy 100% foksterierów już dobrze słyszy, jedynie około 60% cocker spanieli ma otwarte przewody słuchowe. Około dwudziestego dnia zaczynają się wyrzynać zęby mleczne. Od tego momentu szczenięta zaczynają się też interesować pokarmem stałym (a matka skraca czas karmienia). Podczas tego tygodnia wiele zachowań typowych dla noworodków zanika, będąc zamienianym na zachowania szczenięce. Maluchy zaczynają stawać i uczą się chodzić (jeszcze nieporadnie i na spionowanych kończynach), pojawiają się pierwsze merdania ogonkiem. Przełamana zostaje całkowita zależność od matki. Podczas tego okresu rozwoju szczenięta nie potrzebują już anogenitalnej stymulacji, zaczynają się również wypróżniać z dala od miejsca, w którym sypiają. To również czas, w którym zaczynają się pojawiać pierwsze zachowania socjalne, pierwsze (nieudolne jeszcze) zabawy, przybierania różnych postaw ciała, wokalizacji i prób porozumiewania się między sobą. Szczenięta powoli zyskują zdolność do modyfikowania swojego zachowania w odpowiedzi na zmieniające się w pozytywny lub negatywny sposób elementy ich środowiska. W tym czasie są już w stanie się uczyć, jednak szybkość uczenia się i trwałość odruchów warunkowych aż do ukończenia 5 tygodnia życia będzie znacznie niższa niż u dorosłych psów. Ponieważ w tym okresie maluchy nie odczuwają lęku przed obcymi obiektami a reagują na zapachy, dźwięki i bodźce wzrokowe, to dobry moment na wzbogacanie ich środowiska o nowe przedmioty. Bardzo korzystne dla rozwoju psychiki jest także głaskanie, branie na ręce czy poddawanie delikatnym zabiegom pielęgnacyjnym.

Jak psy widzą świat?

Wzrok psa jest dla niego drugoplanowym (po węchu) sposobem postrzegania świata. Przodkom naszych udomowionych pupili służył przede wszystkim do lokalizacji pożywienia, a ponieważ trzeba je było najpierw upolować, wzrok okazywał się bardzo pomocny. Zwierzyna łowna jest aktywna najczęściej o zmierzchu, nocą i o świcie, stąd też oczy drapieżników musiały się przystosować do widzenia przy słabym natężeniu światła. Światło wchodzące do psiego oka wędruje do siatkówki, a następnie odbija się od tapetum lucidum, przed to przynajmniej dwukrotnie uderza w siatkówkę. Skutkuje to podwójną ilością światła, które jest wykorzystywane do odbioru obrazu. To właśnie sprawia, że psy i wilki tak dobrze widzą w ciemnościach. Pole środkowe (odpowiednik naszej plamki żółtej) bardzo się różni u poszczególnych ras. Psy o krótkich kufach (na przykład mopsy) mają je dobrze rozwinięte, co sprawia, że widzą ostrzej obiekty znajdujące się tuż przed nimi. Jednak większość ras nie widzi ostro obiektów, które znajdują się bliżej niż 50 cm! Zamiast tego są w stanie odbierać dobrej jakości obraz panoramiczny i mają lepsze widzenie peryferyjne. Psy nie są daltonistami, jak kiedyś twierdzono. W ich oku znajdują się dwa rodzaje czopków, odpowiedzialnych za postrzeganie koloru niebieskiego i zielonkawożółtego. Stąd też na przykład kolor czerwony może dla psa wyglądać jak jasnozielony!

Okres socjalizacji pierwotnej (3 – 12 tygodni)

Do trzeciego tygodnia życia nierozwinięty jeszcze układ nerwowy i nieprecyzyjne funkcjonowanie narządów zmysłów nie pozwalały na właściwą socjalizację. Początek okresu zwanego „socjalizacją pierwotną” koreluje więc z dojrzewaniem ośrodkowego układu nerwowego oraz mielinizacją (tworzeniem otoczki) rdzenia kręgowego. Dopiero teraz, gdy szczenięta są w stanie samodzielnie się poruszać, widzą i słyszą, stają się coraz bardziej ciekawskie i interesują się zabawkami oraz rodzeństwem. Okres socjalizacji pierwotnej jest najważniejszy dla rozwoju zachowań społecznych młodych psów. W zachowaniu szczeniąt zachodzą intensywne zmiany, zaczynają też utożsamiać się ze swoim gatunkiem. Górna granica tego okresu to 12 tygodni i charakteryzuje się zwiększającą się tendencją do zachowywania rezerwy w stosunku do nowych bodźców.

Czas socjalizacji pierwotnej odpowiada również okresowi nazywanego dawniej „krytycznym”. Nazwa ta uległa zmianie na „okres uwrażliwienia” ze względu na brak wyraźnych granic czasowych tej fazy oraz możliwość modyfikacji niektórych zachowań w późniejszym wieku. Okres uwrażliwienia odnosi się do wieku w którym pewne, szczególnie traumatyczne wydarzenia, mają zwykle długoterminowy efekt na rozwój szczenięcia i jego zachowanie w późniejszym życiu. To czas, w którym szczenięta są bardzo wrażliwe na bodźce, szybko się uczą oraz gdy formuje się przywiązanie do innych osobników, do człowieka oraz innych gatunków zwierząt.

Już w początkowym okresie socjalizacji następuje szybki wzrost aktywności szczeniąt i pojawiają się coraz bardziej złożone zachowania. Pomiędzy trzecim a czwartym tygodniem życia bardzo wyraźnie wzrasta behawior związany z eksploracją środowiska. Na bazie doświadczeń młode psy zaczynają rozpoznawać podobieństwo obiektów na podstawie ich określonej cechy, na przykład zapachowej czy wizualnej. Matka zaczyna coraz mniej chętnie karmić szczenięta od czasu, gdy wyrzynają im się pierwsze zęby (3 – 4 tygodnie). Proces ten, w sytuacji braku interwencji człowieka, zostaje zakończony około 7 - 9 tygodnia ich życia. Od rozpoczęcia odstawiania, suka zaczyna również opuszczać kojec w trakcie karmienia, pozwala ssać mleko tylko przez krótką chwilę i spędza więcej czasu z dala od szczeniąt. Takie zachowanie matki uczy młode pewności siebie oraz samodzielnego radzenia sobie z bodźcami płynącymi ze środowiska. Co ważne, takie postępowanie sprzyja rozwojowi maluchów, w przeciwieństwie do nagłego oddzielenia matki od jej potomstwa.

Psie uszy

Psy słyszą zdecydowanie lepiej niż ludzie. Podczas gdy nasz zakres słyszalności rozciąga się od 20 Hz do 20 kHz, psy odbierają bodźce dźwiękowe o częstotliwości aż do 45 kHz. Dźwięki o tak wysokim tonie to ultradźwięki i są one wykorzystywane na przykład w psich gwizdkach, niesłyszalnych dla ludzkiego ucha. Psie uszy mają zróżnicowaną budowę. Od stojących, trójkątnych lub zaokrąglonych, poprzez oklapnięte, aż do długich, zwisających po bokach głowy. U wielu ras małżowina obraca się w kierunku źródła dźwięku.

Do piątego tygodnia życia szczenięta łatwo akceptują nowe bodźce i sytuacje bez okazywania strachu. Ufność wobec otoczenia występująca w tym okresie ma biologiczne wyjaśnienie – potencjalne niebezpieczeństwo zetknięcia się z nieprzyjaznym obiektem nie jest duże. Dopiero po tym czasie zróżnicowaniu ulegają reakcje psów wobec obiektów znanych i nieznanych, narasta ostrożność i bojaźliwość względem nowych elementów oraz wrażliwość na stresujące bodźce (np. huki). Ta zmiana w zachowaniu najprawdopodobniej wywodzi się jeszcze z czasów sprzed domestykacji psów, bowiem u wilków wiek pięciu tygodni to moment, gdy po raz pierwszy oddalają się od miejsca urodzenia. Neofobia, czyli „lęk przed nowością” ma ogromne znaczenie przystosowawcze, ponieważ pozwala na uniknięcie potencjalnych zagrożeń i drapieżników. Neofobia narasta do 8 – 10 tygodnia życia co oznacza, iż jej największe nasilenie przypada już u nowego właściciela (zakładając, że szczenię zostaje sprzedane w wieku 7 – 8 tygodni). Szczenięta mogą się znacznie różnić między sobą w reakcjach dotyczących nowych zjawisk, co wynika z ich wrodzonych predyspozycji - niektóre będą bardziej wrażliwe i będą reagowały lękiem względem nowych bodźców, inne będą demonstrowały niezależność i pewność siebie. Po okresie uwrażliwienia u młodych piesków stopniowo zanika wrażliwość na nabywanie stałych reakcji na dany bodziec środowiskowy. Ważne jest jednak, by do 10 tygodnia nie eksponować szczeniąt na żadne traumatyczne bodźce, mogące pozostawić trwały ślad w ich psychice. W okresie socjalizacji najważniejszą formą zachowania się jest zabawa. Szczenięta bawią się między sobą oraz z matką, która je dyscyplinuje, uczą się zasad hierarchii społecznej a także kontrolowania agresywności (np. poprzez kontrolę stopnia ugryzienia). Zabawy stają się bardziej złożone, co jest istotne w rozwoju relacji społecznych, zawierają elementy komunikowania się wewnątrzgatunkowego (gesty i zachowania typowe dla gatunku, grożenie i podporządkowanie, wyraz pyska, odgłosy sygnalizujące agresję, ból i strach). To idealny moment na socjalizację z człowiekiem oraz innymi zwierzętami, gdyż na tym etapie rozwoju kształtują się również sposoby komunikacji z innymi gatunkami. Mimo tego szczenięta powinny wychowywać się razem do 6 – 8 tygodnia życia, co jest niezbędne do rozwoju zachowań społecznych oraz nauki prawidłowego porozumiewania się w obrębie własnego gatunku. Osobniki wcześniej oddzielone od rodzeństwa często tracą zdolność do prawidłowej komunikacji z innymi psami. Co więcej, zbyt wczesne ich rozdzielenie powoduje również zbyt silne zorientowanie na ludzi, co może skutkować nadmiernym przywiązaniem do człowieka (wbrew pozorom przysparza to zdecydowanie więcej problemów niż korzyści). Odwrotnie, szczenię pozostające zbyt długo z matką i niemające kontaktu z ludźmi do 14 tygodnia życia, będzie okazywać paniczny strach przed nimi i w większości przypadków nie rozwinie się naturalne przywiązanie i chęć współpracy z człowiekiem. W drugiej połowie XX wieku przeprowadzono liczne eksperymenty polegające na izolacji szczeniąt od kontaktów społecznych (np. izolacja od otoczenia, wychowywanie się szczenięcia wśród kotów) z których nieodmiennie wynikało, iż najbardziej prawidłowo rozwijają się te, którym prezentowane są nowe bodźce oraz pozostające w grupie do czasu ukończenia socjalizacji pierwotnej. Prawidłowo zsocjalizowany pies powinien być w stanie kształtować normalne relacje z innymi psami i ludźmi, dobrze adaptować się do nowych warunków i sytuacji oraz być podatny na szkolenie. Nieprawidłowa socjalizacja skutkuje nieumiejętnością nawiązania prawidłowych stosunków społecznych, większą podatnością na stres, strachliwością i niepewnością nawet wobec bodźców, na które pies jest często eksponowany w późniejszym wieku. Może również stanowić zalążek innych problemów behawioralnych, na przykład nadmierną agresją. Pomimo, iż wiek 12 tygodni jest uważany za koniec socjalizacji pierwotnej, czas do ukończenia przez szczenię 4 miesięcy może być traktowany jako okres socjalizacji młodego psa.

Okres młodzieńczy (od 12 tygodnia do osiągnięcia dojrzałości płciowej)

Okres młodzieńczy trwa do momentu osiągnięcia dojrzałości płciowej, jest to najdłuższa faza w rozwoju szczeniąt. Warto zauważyć, iż jedynie mniej więcej do ukończenia 4 miesięcy poszczególne etapy rozwoju psów różnych ras się pokrywają. Po tym czasie pojawiają się różnice, które dotyczą przede wszystkim procesów dojrzewania (zarówno fizycznego jak i psychicznego). Ogólnie przyjmuje się, że mniejsze rasy dojrzewają szybciej niż psy ras dużych. To czas, gdy następuje doskonalenie nabytych już umiejętności, zachowań oraz koordynacji ruchowej, która staje się podobna do koordynacji osobników dorosłych. Wydłuża się również zdolność do skupiania uwagi na wykonywanym zadaniu a także wzrasta łatwość uczenia się. W wieku 3 – 4 miesięcy ponownie wzrasta ciekawość wobec świata, szczenięta stają się też bardziej niezależne w odkrywaniu nowego otoczenia, są skłonne do podejmowania dłuższych, samodzielnych wędrówek. W fazie młodzieńczej pies włącza się do hierarchii społecznej istniejącej w jego stadzie, w okresie osiągania dojrzałości płciowej niejednokrotnie próbując przejąć dowodzenie w grupie.

W wieku 4 -6 miesięcy następuje wymiana zębów mlecznych na stałe. Między 6 a 16 miesiącem życia u suk oraz między 10 a 12 miesiącem u samców, w zależności od rasy i wielkości, zostaje osiągnięta dojrzałość płciowa. Utrzymywanie zwierząt wraz z matką może spowodować opóźnienie tego procesu nawet do trzeciego roku życia. Aczkolwiek gotowość do rozrodu występuje już w wieku około 1 roku, rozwój behawioru socjalnego i płciowego trwa do około 18 miesiąca życia lub nawet dłużej. Wraz z dojrzewaniem płciowym następuje rozwój zachowań uwarunkowanych hormonalnie takich jak: znakowanie moczem, agresja terytorialna i dominacyjna, ucieczki (włóczenie się), obskakiwanie.

Czas, który upływa od narodzin szczeniąt do osiągnięcia przez nie dojrzałości, mija szybko. Z nieporadnych, zdanych na pomoc otoczenia maluchów przeobrażają się w dorosłe, ukształtowane już zwierzęta. Jakie będą? Oprócz indywidualnych cech osobowości, zależnych od genów, ich rozwój i zachowanie się w stosunku do otoczenia w dużej mierze zależy od pracy hodowcy oraz pracy przyszłego właściciela…

Ewa Adamkiewicz

Zakład Zachowania się Zwierząt Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN

Case L. P. The Dog Its Behavior, Nutrition and Health. Iowa University Press 1999 Coppinger R., Coppinger L. Dogs. A New Understanding of Canine Origin, Behavior, and Evolution. The University of Chicago Press 2002 Horowitz A. Oczami Psa. Co psy wiedzą, myślą, czują. Czarna Owca 2010 Kaleta T., Fiszdon K. Wybrane zagadnienia z genetyki i zachowania się psów. Wydawnictwo SGGW 2002 Miklosi A. Dog Behaviour, Evolution, and Cognition. Oxford University Press 2007 Scott J.P. Critical Periods in the Development of Social Behavior in Puppies. Psychomatic Medicine 20. 42-54 (1958) Serpell J., Jagoe J. A. Early experience and development of dog behavior. Cambrige University Press 1995